एसीयाकै पहिलो सुरुङका निर्माणकर्ता डिल्लिजंग थापाको सालिक अनावरण

हेटौंडा उपमहानगरपालिका–१५ चुरीयामाइमा रहेको दक्षिण एसीयाकै पहिलो सुरुङका निर्माणकर्ता डिल्लीजंग थापाको शालिक मंगलबार अनावरण गरिएको छ ।

हेटौडा उपमहानगरपालिकाका मेयर हरि बहादुर महतले आज एक कार्यक्रममा बीच शालिक अनावरण गर्नु भएको हो । उपमहानगरपालिकाको सहयोगमा स्थापना भएको नेपालका प्रथम ग्राजुएट सिभिल इन्जिनियर ब्रिगेडियर कर्णेल थापाको अर्धकदको सालिक मेयर हरि बहादुर महतले अनावरण गर्नु भएको हो ।

चुरीयामाइ सुरुङको संरक्षण र यस मन्दिर वरपर पानी खुवाउने लगायतका हरेक क्षेत्रमा उपमहानगरपालिकाले सहयोग गर्दै आएको छ । शालिक अनावरण गर्दै मेयर महतले दक्षिण एसीयामै पहिलो पटक सुरुङ निर्माण गर्ने थापाको इतिहासलाई जोगाउन शालिक स्थापना गरिएको बताउनुभयो ।

हेटौंडाको टिसीएनको टोली हेगन पार्कका निर्माता र सुरुङ निर्माणकर्ता थापाले इतिहासमा गरेको कामलाई स्थानीय सरकारले संरक्षण गरेको मेयर महतको भनाई छ । अनावरण कार्यक्रममा संरक्षण समितिका अध्यक्ष प्रेमबहादुर बोम्जनले चुरीयामाइ सुरुङको संरक्षणका लागि आफुहरु तयार रहेको र बिगत देखिनै काम गर्दै आएको बताउनुभयो ।

चिफ इन्जिनियर थापाले आफ्नो कार्यकालमा देशका १२ वटा महत्त्वपूर्ण भौतिक संरचनाको डिजाइनका साथै निर्माण गराउनुभएको थियो ।

हेटौंडा—काठमाडौं रोपवे, १९९० सालको भूकम्पपछि भत्किएको धरहरा र घण्टाघरको पुनर्निर्माण, काठमाडौंमा रहेका राणाहरूका दरबार, नेपालको प्रथम रेल वे जनकपुर–जयनगरको पनि थापाले नै डिजाइन गर्नु भएको थियो । चुरियामाई सुरुङको निर्माण १०४ वर्षअघि अर्थात् सन् १९१७ मा गरिएको थियो ।

थापाले नै अमलेखगन्जदेखि भीमफेदीसम्म सडकको पनि डिजाइन गर्नु भएको थियो । बक्स कटिङ गर्न उपकरण नभएकाले त्यति बेला मानिसद्वारा नै सुरुङ खनिएको थियो । चुरियामाई मन्दिर पनि इन्जिनियर थापाले नै बनाउनु भएको हो ।

चुरियामाई सुरुङ मार्गको इतिहास
चुरियामाई सुरुङको निर्माण १०४ वर्षअघि अर्थात् सन् १९१७ मा गरिएको थियो । मकवानपुरको चुरियामाईमा रहेको यो सुरुङमार्गको भग्नावषेश अझैसम्म देख्न सकिन्छ ।

राणाकालमा रक्सौलबाट अमलेखगञ्जसम्म रेल चल्थ्यो, त्यहाँबाट मकवानपुरको भीमफेदीसम्म बनाइएको सडकमार्गमा चुरे पहाड छिचोल्दै हेटौंडा छिर्न सजिलो थिएन । त्यसैले पहाडमा घुमाएर बाटो बनाउनुको साटो सीधा सुरुङमार्ग खनियो र गाडी चलाइयो । सुरुङमार्ग खन्ने क्रममा चन्द्रशमसेरको सपनामा देवीले मेरो मार्गमा सुरुङ नखन्न भनेपछि क्षमा स्वरूप मन्दिर स्थापना गरेर सुरूङ खनिएको भन्ने किवंदन्ती छ ।

हेटौंडा बजारबाट करिब ९ किलोमिटर दक्षिणमा रहेको सुरुङ मार्गसंगै चुरियामाई मन्दिर छ । त्यहाँको सडक अहिले पनि केही उकालो छ । त्यस सडकमा पीच नगरी कंक्रिटमात्र प्रयोग गरी बनाइएको छ । समीपमा सय वर्षअघिको ऐतिहासिक सुरुङ मार्गको भग्नावशेष देख्न सकिन्छ । तत्कालीन समयमा त्यस्तो उकालो पहाडमा बाटो बनाउन गाह्रो भएकाले विकल्पमा सुरुङमार्ग खनाएको स्थानीय जानकार बिके महर्जनको भनाई छ ।

काठमाडौं उपत्यका बाहिर सबैभन्दा पहिले विकास गरिएको यो सडकखण्डमा तत्कालीन राणा सरकारले सुरुङ मार्ग खनाएको थियो । र, त्यही सुरुङ मार्ग हुँदै चल्ने गाडीले भीमफेदीसम्म समान ल्याउँथे । काठमाडौंसम्म जोडिने सडक नभएकाले त्यहाँबाट भरिया लगाएर काठमाडौंसम्म समान पु¥याइन्थ्यो ।

काठमाडौंमा चल्ने राणाका गाडी पनि भीमफेदीसम्म यही सुरुङ मार्ग छिचोल्दै पुग्थे । प्रजातन्त्र पुनर्स्थापनापछि त्रिभुवन राजपथ बन्यो । त्यसै क्रममा यो सुरुङमार्गको बीच खण्डमा विष्फोट गराएर भत्काइयो र त्यसैमाथि सडक बनाइयो । सडक छेउमा देखिएका सुरुङका मुखहरु थुनिए । तर, मन्दिर नजिकैको सुरुङमार्गको मुख्य भाग भने अझै सग्लो अवस्थामै छ । सडक पारिको अर्को भागलाई भने कंक्रिटको घर बनाएर बन्द गरिएको छ ।

स्वीस भूगर्भविद टोनी हेगनले आफ्नो पुस्तक ‘दी हिमालयन किङ्डम अफ नेपाल’मा पनि यो सुरुङ मार्गबारे चर्चा गर्नु भएको छ । उहाँले यसलाई ‘एसियाकै पहिलो मानवनिर्मित सुरुङ हुन सक्ने’ बताउनुभएको छ । उहाँले भारतमा पनि त्यस्तो सुरुङ नबनेको अवस्थामा नेपालमा यस्तो सुरुङमार्ग देख्दा आफू अचम्भित र खुसी भएको कुरा पुस्तकमा उल्लेख गर्नु भएको छ ।

जीर्ण अवस्थामा रहेको यो सुरुङ मार्ग हाल प्रयोगमा छैन । भूकम्पपछि यो सुरुङमार्ग थप जीर्ण बन्न पुगेको छ । अहिले हेटौंडा उपमहागरले यसको संरक्षणका लागि पहल थालेको हो ।

व्यव्यवस्थिथत गरी फेरि अवलोकनका लागि खुला गर्नु पर्ने माग
सुरुङ मार्गमा अहिले सर्वसाधारणलाई अवलोकन गर्न निषेध छ । भूकम्पअघिसम्म यसभित्र पसेर हेर्न पाइन्थ्यो । तर, सुरक्षा संवेदनशीलताले अहिले यसलाई बन्द गरेर राखिएको छ । मन्दिरका पुजारीका अनुुसार चन्द्रशम्शेरको पालामा बनेको यो सुरुङमार्गको डिजाइन गर्ने इन्जिनियर थापाका पनाति र पनातिनाहरु यसको अवलोकनमा बेलाबखत पुग्छन् ।

आजको कार्यक्रममा पनि थापाकी नातीनी चन्दा थापा राणाले यो मुर्ति रोखेकोमा खुसी व्यक्त गर्नुभयो ।

यसलाई मर्मत गरेर व्यवस्थिथत गर्दै फेरि अवलोकनका लागि खुला गर्ने योजना पटक–पटक बनेको छ । तर, संरक्षणका लागि प्रभावकारी योजना नबन्दा समस्या छ । पूर्खाको नासो भएकाले यसलाई राष्ट्रिय सम्पदा घोषणा गर्नुपर्ने माग स्थानीयबासीको छ । सुरुङभित्र सरसफाई गरेर बत्तीसहित तत्कालीन अवस्थामा प्रयोग भएका सामान र चित्र र फोटोहरु सजाएर यसलाई खुला गर्नुपर्ने उनीहरु बताउँछन् ।

चुरे पर्वतको काखमा रहेको यो सुरुङमार्ग नेपालीहरुको श्रम, सीप, मिहिनेत र कला कौशलको प्रतिविम्ब भएको बताउँछन् चुरियामाईका स्थानीय श्यामकुमार बम्जन । गुफामा परिणत भएपछि यो सुरुङमार्ग खासै चर्चामा पनि आउन सकेको छैन । तत्कालीन समयमा यो सुरुङमार्गको पस्ने र निस्कने विन्दुमा पाले घरहरु थिए ।

तत्कालीन पाले वीरबहादुर ब्लोनका नाति रामका अनुसार पालेघरहरुले गाडी अएपछि झण्डा हल्लाएर जनाउ दिने गरेको हजुरबावाट सुनेको बताउँछन् । यो सुरुङमार्ग बनेको करिब सय वर्षपछि बल्ल नेपालले सडकमा सुरुङमार्गको आवश्यकता महसुस गरेको छ । अहिले दोलखाको लामाबगर जाने सडकको काभ्रे भीरमा तामाकोशी जलविद्युत् आयोजनाले बनाएको साढे ३ सय मिटरको सुरुङ छ ।

भीरमा पहिरो गएपछि आयोजनाको मालसामान आपूर्तिमा समस्या परेपछि यो सुरुङ बनाइएको थियो । त्यसबाहेक नेपालमा कलंकीमा चीनले जाम नहोस् भनेर बनाइदिएको अन्डर पास पनि अर्को सुरुङ मार्गको प्रयोग भइरहेको नमूना हो । केही हाईड्रोपावर आयोजना क्षेत्रमा छोटा सुरुङ मार्गहरु पनि छन् । नेपालमा लामो सुरुङमार्ग बनेका छैनन् । साभारः जनपत्र डटकमबाट ।